سایت فدائی، ارگان رسمی سازمان اتحاد فدائیان کمونیست
شرق‌شناسی؛ نقدی بر گفتمان قدرت و دانش | معرفی کتاب
شرق‌شناسی؛ نقدی بر گفتمان قدرت و دانش
نویسنده: ادوارد سعید | مترجم: دکتر عبدالرحیم گواهی
درباره ادوارد سعید
ادوارد سعید (1935–2003) روشنفکر، نظریه‌پرداز و منتقد ادبی ، مارکسیست فلسطینی – امریکایی بود که به‌عنوان یکی از چهره‌های پیشگام در مطالعات پسااستعماری شناخته می‌شود. او استاد ادبیات تطبیقی در دانشگاه کلمبیا و نویسنده‌ی آثار مهمی چون شرق‌شناسی، فرهنگ و امپریالیسم و خارج از مکان (خاطرات دوران تبعید) بود. سعید با نگاهی نقادانه به رابطه‌ی میان دانش، قدرت و استعمار، توجه ویژه‌ای به بازنمایی‌های فرهنگی جهان «شرق» در گفتمان غربی داشت. او در عین حال مدافع سرسخت حقوق ملت فلسطین بود و نقد او از نهادهای آکادمیک غرب، رسانه‌ها و سیاست‌های استعماری، جایگاهی متمایز برایش در میان روشنفکران معاصر پدید آورد. نوشته‌ها و دیدگاه‌های او هنوز هم الهام‌بخش نسل‌هایی از پژوهشگران و فعالان در سراسر جهان است.
کتاب شرق‌شناسی (Orientalism) نوشته‌ی ادوارد سعید، اثری بنیان‌افکن در حوزه‌ی نقد پسااستعماری است که برای نخستین بار در سال ۱۹۷۸ منتشر شد. این کتاب، نه تنها انقلابی در مطالعات فرهنگی و سیاسی جهان غرب به وجود آورد، بلکه شیوه‌ی فهم ما از رابطه‌ی قدرت، دانش، و بازنمایی فرهنگی را برای همیشه دگرگون کرد. ترجمه‌ی فارسی این اثر توسط دکتر عبدالرحیم گواهی، فرصتی ارزشمند برای مخاطبان فارسی‌زبان فراهم کرده است تا با یکی از مهم‌ترین متون انتقادی قرن بیستم آشنا شوند.
یکی از عکس های معروف ادوارد سعید
عکسی که خبرگزاری فرانسه در ۴ جولای ۲۰۰۰ گرفته است، ادواردسعید را در جنوب لبنان در حال پرتاب سنگ به طرف اسرائیل نشان می‌دهد.
ادوارد سعید در این کتاب، مفهوم «شرق‌شناسی» را نه به عنوان یک علم بی‌طرف، بلکه به عنوان یک سازوکار گفتمانی تحلیل می‌کند که توسط نهادهای علمی، سیاسی و ادبی غرب برای شناخت، تملک و در نهایت سلطه بر شرق ساخته و بازتولید شده است. از نظر او، شرق‌شناسی نوعی «دانش قدرت‌مند» است که «شرق» را به‌مثابه دیگریِ رازآلود، عقب‌مانده، احساسی و غیرعقلانی تعریف می‌کند تا بدین‌وسیله «غرب» بتواند خود را به‌مثابه متمدن، عقلانی و برتر بازنمایی کند.
سعید با ارجاع به آثار ادبی، فلسفی، تاریخ‌نگارانه و حتی اسناد سیاسی، از چهره‌هایی چون مونتسکیو، لرد کرزن، ناپلئون، گوبینو، و تا حدی مارکس، نشان می‌دهد که چگونه حتی نویسندگان منتقد نظم سرمایه‌داری نیز گاه ناخواسته در دام بازتولید شرق‌گرایی افتاده‌اند.
یکی از نکات برجسته‌ی تحلیل سعید، تأکید او بر پیوند عمیق میان دانش و قدرت است. او به تأسی از فوکو، شرق‌شناسی را گفتمانی می‌داند که نه صرفاً توصیف‌گر، بلکه در خود دارای عملکردی سازنده است: گفتمان شرق‌شناسی «شرق» را تولید می‌کند، آن‌گونه که باید باشد، نه آن‌گونه که هست. این «شرقِ گفتمانی» ابزاری برای سلطه‌ی استعماری و فرهنگی است.
سعید در تحلیل خود، شرق‌شناسی را از محدوده‌ی صرفاً آکادمیک فراتر می‌برد و به بازنمایی‌های رسانه‌ای، سینمایی و سیاسی در قرن بیستم نیز تعمیم می‌دهد. برای مثال، رویکرد غرب نسبت به دنیای عرب و اسلام در رسانه‌های آمریکایی پس از جنگ جهانی دوم را امتدادی از همان سنت شرق‌شناسی کلاسیک می‌داند.
گرچه شرق‌شناسی اثری پیشگام و تاثیرگذار است، اما خالی از نقد هم نبوده. برخی منتقدان مانند برنارد لوئیس، سعید را به «یک‌جانبه‌گرایی» و «نادیده‌گرفتن تفاوت‌ها میان شرق‌شناسان» متهم کرده‌اند. همچنین، گروهی از نظریه‌پردازان مارکسیست، مانند ای.پی. تامپسون، معتقدند که سعید تحلیل طبقاتی و ساختار اقتصادی امپریالیسم را نادیده می‌گیرد و بیش از حد بر بازنمایی‌های فرهنگی و گفتمانی تمرکز دارد.
با این حال، دفاع سعید این است که تمرکز او بر «بازنمایی» به معنای نادیده گرفتن استثمار نیست، بلکه کوششی است برای فهم شیوه‌هایی که سلطه، در سطح فرهنگ و دانش نیز عمل می‌کند.
شرق‌شناسی نقطه‌ی عطفی در نقد استعماری و فرهنگی به‌شمار می‌آید. این کتاب، بستر تئوریکی برای مطالعات پسااستعماری فراهم کرد و تأثیر عمیقی بر آثار نویسندگانی چون هومی بابا، گایاتری اسپیواک و دیگران گذاشت. همچنین در جنبش‌های مقاومت فرهنگی در آسیا، آفریقا و خاورمیانه نیز مورد استناد قرار گرفت.
کتاب شرق‌شناسی نه فقط مطالعه‌ای درباره‌ی گذشته‌ی استعمار، بلکه پرسشی بنیادی درباره‌ی اکنونِ سلطه است؛ سلطه‌ای که همچنان در قالب رسانه و نهادهای آکادمیک ادامه دارد. ادوارد سعید در این اثر، ما را به بازاندیشی در نقش زبان، تصویر و دانش در ساختن جهان‌های استعمارشده فرامی‌خواند.
اگر شما نیز این کتاب را خوانده‌اید، یا تجربه‌ای، نوشته‌ای، یا دیدگاهی در همین زمینه دارید، چه درباره‌ی شرق‌شناسی و چه در نقد گفتمان سلطه و استعمار فرهنگی، آن را با ما و دیگر خوانندگان در میان بگذارید. گفت‌وگو درباره‌ی چنین آثاری، تنها زمانی زنده می‌ماند که در تبادل جمعی تداوم یابد.
دانلود کتاب
